Luther: geroepen 'gangmaker'
De Grote Reformatie, waartoe Luther de aanzet mocht geven, heeft inderdaad zeer verstrekkende gevolgen gehad. In de Middeleeuwen was de samenleving in Europa ver weg geraakt van het christelijk samenleven zoals de Bijbel ons daarvoor de geboden en aanwijzingen geeft. Niet alleen de kerk (de Rooms-Katholieke Kerk) was bedorven. Maar daardoor ook allerlei aspecten in de samenleving. Als gevolg van de Grote Reformatie gingen velen bijvoorbeeld anders aankijken tegen onderwijs en opvoeding. Tegen het huwelijk. Tegen de betekenis van dagelijks werk. Tegen het omgaan met geld en goed. Tegen de betekenis van kunst. Maar ook anders kijken naar het kerkelijk leven. Naar de liturgie. Naar de kerkmuziek. De Grote Reformatie had grote invloed op de verhouding tussen overheid en onderdaan. Maar ook op de verhouding tussen overheid en kerk. Toen de Grote Reformatie zich ging verspreiden, had dat op den duur vergaande gevolgen voor het staatkundig leven, de politiek, de cultuur en de economie. We moeten ons dat goed realiseren. De Reformatie was niet alleen van betekenis voor de leer van de kerk, maar voor het hele leven. Het verzet tegen de Reformatie leidde tot meerdere oorlogen. O.a. de Tachtigjarige Oorlog in de Nederlanden. De Dertigjarige Oorlog in Duitsland. Meerdere oorlogen met Frankrijk. Tot ver in de achttiende eeuw werd Europa verscheurd door conflicten. En er ontstond een tweedeling tussen overwegend protestantse landen en overwegend roomse landen. Door de Reformatie werd het eenheidsstreven, het streven naar een groot, machtig Europees eenheidsrijk, verstoord. Want dat was het streven van de machtigen in Europa, van keizer en paus: een rooms-katholieke groot-Europese natie. Een wederopstanding van het oude Romeinse Rijk, maar dan gestempeld door het rooms-katholicisme. Dat werd verhinderd. Niet voor niets was de naam voor het grote Duitse rijk in de tijd van Luther (dat grote delen van Midden-Europa en Italië omvatte) 'het Heilige Roomse Rijk'! O.a. door de gevolgen van de godsdienstoorlogen werd dat streven voor eeuwen gedwarsboomd. Het is dan ook begrijpelijk dat herdenkingsbijeenkoms-ten, tentoonstellingen, musea en boeken aandacht geven aan bovengenoemde aspecten. En omdat Luther de 'gangmaker' van die alles veranderende reformatie was, krijgt hij ook veel waardering m.b.t. de invloed van zijn werk op politiek, maatschappij, cultuur en economie. En aan de feiten willen we niets af doen. Maar als we de grote stroom van publicaties, bijeenkomsten en tentoonstellingen proberen te overzien, dan krijgen we toch de indruk dat de Reformatie, en dat het werk van Luther 'geclaimd', opgeëist, wordt door allerlei partijen en geledingen die niet bepaald in de voetsporen van Luther gaan. Zelfs vooraanstaande hoogleraren in de Rooms-Katholieke Kerk spraken waardering uit voor Luther als de man die de roomse kerk als het ware opschudde. En daardoor zorgde voor zeer noodzakelijke aanpassingen in de Rooms-Katholieke Kerk! (Terwijl de banvloek over Luther, ondanks sterk aandringen van lutherse kerken, tot op de dag van vandaag niet is opgeheven). Zo wordt, menen we, een beeld geschapen van Luther als een soort maatschappelijk hervormer. Een alternatieve theoloog. Een man die in het kader van de herdenking van de Grote Reformatie zeker ruime aandacht en waardering verdient. Hij heeft de Europese maatschappij in haar ontwikkeling flink op weg geholpen! Wanneer de betekenis van Luther zo wordt geschetst, dan kan bijna iedereen daar wel iets mee. In de politiek, in de wetenschap, in de cultuurgeschiedenis, in het maatschappelijk en sociaal onderzoek, in de brede theologie. Voor ieder is er wel een interessant en te waarderen element in de herdenking van Luther en zijn werk. Dat verbindt mensen met elkaar. Als je zo met het herdenken van Luther en de Reformatie bezig bent, in heel Europa en wereldwijd, hoef je je niet tegen elkaar af te zetten. Dan hoeft het niet te gaan om de vraag wat waar en onwaar is. Wie gelijk heeft en wie ongelijk. Want op je eigen terrein kun je wel iets positiefs zeggen over Maarten Luther. Hij is zo een prachtig brandpunt om allen die zich bezig houden met de reformatie-herdenking te verbinden. Om mensen te verbinden van toen en nu, maar ook van nu onderling. Om protestanten en rooms-katholieken te verbinden. Met het oog op de oecumene, de eenheid van de kerk. O.a. de stichting Refo500, een stichting waarin leden van allerlei kerkgenootschappen, maatschappelijke organisaties, overheidsinstanties en bedrijven deelnemen, die heel veel activiteiten coördineert, initieert en aankondigt op het gebied van de Europese reformatie-herdenking, heeft die verbinding als doelstelling. Dat is typisch postmodern. Herdenking van reformatie en het leven en werk van dr. Maarten Luther om te verbinden... Is dat niet heel mooi? In een tijd van verwarring, uiteen-vallen en toenemende onzekerheid? Er is nog een ander beeld van Luther. Eerst de jonge man die in doodsangst tijdens een hevig onweer belooft om monnik te worden. Later de jonge monnik die zichzelf pijnigt en wanhopig op zoek is naar genade. Daarna de stoere, onverzettelijke, moedige reformator, die zich heel alleen verantwoordt voor de keizer. 'Hier sta ik, ik kan niet anders'. En nog weer later zien we de grote, ruimhartige en zeer geleerde kerkleider, die op alle vragen een Bijbels antwoord weet en de gewone kerkleden met zijn prediking in de ban houdt. Nee, we willen die gebeurtenissen echt niet ontkennen. Denkt u dat vooral niet. Om kinderen kennis te laten maken met Luther kan daar prachtig over verteld worden. Maar het gevaar daarbij is dat we gaan romantiseren. Op een aansprekende manier verheerlijken. Dat er een beeld wordt opgetrokken van Maarten Luther als de jonge held. Die onverschrokken ten strijde trok tegen de valse roomsen! Luther... geen gedreven maatschappijhervormer? Geen alternatieve theoloog die de massa wist aan te spreken? Geen stoere en ruimhartige geloofsheld? Maar wat is de betekenis van Luther dan wel? Dan willen we eerst iets zeggen over de mens Luther. Want hij was een gewoon mens. Net als wij. Toen hij zijn 95 stellingen tegen de aflaatpraktijken publiceerde, was hij nog helemaal niet zo bekend. Hij was een professor in een wat minder belangrijke stad. Aan een minder belangrijke universiteit. Hij had nog helemaal niet de bekendheid die hij enkele jaren later kreeg. Luther was een mens met goede en slechte eigenschap-pen van een mens. Hij had een bijzondere humor. Maar hij kon ook gemakkelijk boos worden en dan fel en scherp uitvallen. Hij was volkomen zeker van zijn geloof. Maar hij had ook zijn momenten van vertwijfeling en aanvechting. Hij had een groot hart. Maar hij kon ook dominant en moeilijk zijn in de omgang. Hij was zeer volhardend, maar soms uitte zich dat als koppigheid. O.a. de manier waarop hij zich opstelde tegenover Calvijn kunnen we bepaald niet positief of de eenheid zoekend noemen. Hij had ook niet altijd gelijk. Op sommige punten 'voltooide' hij de reformatie niet, zou je kunnen zeggen (Heilig Avondmaal, liturgie, verhouding kerk en overheid). Gelukkig wist hij van zichzelf dat hij geen supermens was. Maar slechts een nederig en zwak kind van de HEERE. Die genade en vergeving nodig had. Nee, Luther was geen fanatieke maatschappijhervormer en geen stoere held, die uit eigen kracht zijn werk deed. Daarin ligt niet zijn betekenis. Niet zijn werkelijke betekenis. Om zijn werkelijke betekenis te zien, gaan we terug naar de kop boven dit artikel. Luther was, zo lazen we in een publicatie, een initiator. Ja, de initiator van de Grote Reformatie. Een initiator is iemand die dingen in gang zet. Een gangmaker. Die term is wel te gebruiken. Luther als gangmaker. En wat mocht hij in gang zetten? Een brede maatschappe-lijke beweging? Een nieuw religieus bewustzijn? Als we echt willen zien wat de betekenis van Luther is, dan moeten we van dat soort begrippen af. Dan moeten we met gelovige, met Bijbelse ogen kijken naar wat daar 500 jaar geleden gebeurde. Gangmaker? Jazeker. Gangmaker van het opnieuw verkondigen van het evangelie van de vrije genade! Van het opnieuw verkondigen aan de arme misleide roomse volksmassa's van de Bijbelse boodschap van rechtvaardiging door het geloof! Gangmaker van een opnieuw terug gaan naar de Bijbel, naar Gods Woord! En naar Gods Woord alleen! 'Sola scriptura'. Luthers jeugd werd gekenmerkt door angst. Angst voor een straffende God! Heel de tijd van zijn opgroeien en studeren worstelde hij met de vraag: hoe krijg ik vergeving? Hoe vind ik een genadige God? En pas heel langzamerhand, door studie en door contacten met anderen in zijn omgeving, kwam hij tot het inzicht dat hij een heel verkeerd beeld had van geloof en evangelie. Dat hij zijn zaligheid niet hoefde te verdienen, zoals de roomse kerk dat leerde. Maar dat alleen het geloof genoeg was. Zoals de Bijbel o.a. zegt in Romeinen 3:28: 'Wij komen dus tot de slotsom dat de mens door het geloof gerechtvaardigd wordt zonder de werken van de wet.' (HSV) En dat geloof wordt in Gods vrije genade gewerkt door de Heilige Geest. Toen die boodschap tot hem doordrong, vond hij rust en zekerheid. En die boodschap ging hij toen in de kracht van het geloof uitdragen. Als professor en als prediker. Gangmaker? Ja. Van het echte evangelie. Van de verkondiging van de boodschap van verlossing en bevrijding. Een boodschap die ten slotte een heel groot deel van Europa mocht heroveren. Met de bovengenoemde gevolgen. Maar vooral met het gevolg dat honderdduizenden de èchte vrede vonden. De rust die Christus geeft aan hen die Hem gelovig volgen. Honderdduizenden. En hun nageslacht. Zo mogen we Luther best herdenken als gangmaker, als initiator. Maar dan zijn we er nog niet helemaal. We schreven in de kop 'gangmaker', tussen aanhalingstekens. Want de echte gangmaker was ook Luther niet. Naar de mens gezien wel. Maar Luther kwam niet uit zichzelf tot zijn spreken en schrijven. Dat wist hij zelf ook. Dat beleed hij. Het was de Heere die in en door hem werkte. Onze goede en genadige God was de èchte 'Gangmaker'. Onze goede God die in zijn genade zijn ontspoorde en misleide en onwetende volk weer terugriep naar Zijn Woord. Naar het geloof in Christus. Het was de Heere die de jonge dr. Maarten Luther riep in zijn bijzondere dienst. Nadat Hij de weg had voorbereid. Door mensen in Luthers omgeving. Door het ontstaan van een klimaat met oog voor nieuwe prikkels in de wetenschap, van nieuwsgierigheid en een teruggrijpen op de antieke geleerden en de theologen van de eerste eeuwen, waarvan ook Luther de vruchten kon plukken. Door de voorgeschiedenis van wat wij noemen 'de voor-lopers van de reformatie'. Door bijv. een Erasmus en zijn medestanders, de humanisten, die al veel kritiek op de kerk uitten. Door, niet te vergeten, de boekdrukkunst, waardoor verspreiding van het geschreven woord opeens heel gemakkelijk werd. Door de politieke en staatkundige omstandigheden te voeren naar het juiste ogenblik. Ja, ook die dingen moeten we in geloof zien. Niets gebeurt toevallig. Niets valt buiten Gods leiding. En toen er het juiste tijdstip voor was, riep de Heere naar Zijn welbehagen Zijn knecht Luther. En maakte hem tot een machtig instrument in Zijn dienst! Wat is voor ons vandaag de betekenis van Luther? Dat we mogen en moeten gedenken de grote daden van de Heer in de geschiedenis. Dat we 'stenen oprichten' voor Zijn Naam (Jozua 4). Ja, en ook dat we in dat werk van de Heere Luther zelf mogen en moeten gedenken. Naast zoveel andere 'reformatoren' (Hebr. 13). Als een zeer trouwe voorganger die ons en heel de kerk voorging op de weg van het geloof. Standvastig vasthoudend aan Gods Woord.
Dit jaar, 2017, is uitgeroepen tot 'Reformatiejaar'. Omdat 500 jaar geleden, in 1517, de Grote Reformatie in gang werd gezet. Door de publicatie van Luthers 95 stellingen aan de slotkerk te Wittenberg op 31 oktober. Door die daad van Luther kwam er een enorme beweging op gang van terugkeer naar Gods Woord. Een beweging die zeer verstrekkende gevolgen heeft gehad voor Europa. En omdat Luther als het ware de 'gangmaker' was, de man die de eerste aanzet gaf tot de Grote Reformatie, draait een heel groot deel van dit reformatiejaar om Luther. Om zijn persoon en werk. Reden genoeg om eens te kijken naar de betekenis van Luther.
Gevolgen van de Reformatie
Beeld
Verbinding
Stoer
Mens
Gangmaker?
Gerechtvaardigd door het geloof
Geroepen
Betekenis
Als we zo de Grote Reformatie gedenken, als Gods eigen werk, en als we zo Luther gedenken, die het evangelie van de rechtvaardiging uit het geloof terug mocht geven aan de kerk, als geroepen gangmaker, dan zal dat niet veel verbinding oproepen. Sola fide, sola gratia, sola scriptura... (alleen het geloof, alleen uit genade, alleen de Schrift) dan wordt het te scherp. Dan komt de antithese in zicht. Het postmodernisme, het zoeken van verbinding van vele 'waarheden', komt dan lijnrecht tegenover de ene Waarheid van het evangelie te staan. Echt sámen gedenken van Luther en de Reformatie is er dan niet meer bij.
Dan is er wel een andere verbinding: de verbinding met het heilig evangelie, de verbinding met de trouwe kerk van alle eeuwen. Die verbinding is veel meer waard. Die verbinding doet ons weten en spoort ons aan om vàst te houden, onvoorwaardelijk, aan wat de Heere ons heeft gegeven. Tegen de machten, tegen de geest van onze tijd in.
Zoals Luther ons daarin mocht voorgaan:
(Gezang 33:3,4
Luthers bewerking van Psalm 46)