Melanchton is niet de oorspronkelijke naam van de hervormer. Zijn doopnaam was Philip Schwarzerd. In het Nederlands ‘Zwartaarde’, ‘Zwartegrond’. In die tijd was het gebruik voor geleerde mensen om hun achternaam te latiniseren of te vergrieksen. Dat was deftig en het zei meteen iets over je achtergrond. Als je ‘zwarte aarde’ vertaalt in het Grieks, dan krijg je zoiets als melanchton. Vandaar. Philip werd geboren in 1497 in een stadje in wat nu Baden-Württemberg heet. Dat is de deelstaat van Duitsland die grenst aan Frankrijk, bekend van o.a. het Zwarte Woud. In die omgeving groeide hij ook op. Hij was van goede familie en ook heel intelligent, ja, zelfs buitengewoon begaafd. Zodoende volgde hij goed onderwijs. O.a. op de Latijnse School. Op twaalfjarige leeftijd werd hij al student aan de Universiteit te Heidelberg! Nu is dat niet zomaar te vergelijken met ons onderwijsstelsel en met onze universiteiten, maar het geeft wel aan dat hij een jongen was met zeer bijzondere gaven. Toen hij vijftien jaar was, werd hij toegelaten aan een andere universiteit, die van Tübingen. Zijn carrière verliep zeer voorspoedig en al op eenentwintigjarige (!) leeftijd wordt hij professor in het Grieks aan de universiteit van Wittenberg, aan de andere kant van Duitsland. Wittenberg, de stad van Luther. Dat was in het jaar 1518, ongeveer 10 maanden nadat Luther zijn stellingen publiceerde. Het schijnt dat professor Melanchton om te zien een klein en zwak mannetje was. Maar zijn kennis van de oude talen, en vooral van het Grieks, was buitengewoon. Daarbij was hij een echte wetenschapper, een onderzoeker, een systematisch man en een sterk logisch denker. Hij was dan ook al gauw zeer gewaardeerd onder collega’s en studenten. Met dr. Maarten Luther, ook al enige jaren docent in Wittenberg, ontstond al snel een goede band. Een bijzondere band ook. Door de invloed van Luther werd Melanchton helemaal de reformatie toegedaan. Om te leren wat het Evangelie werkelijk betekent voor een mens was Wittenberg dan ook de goede plaats. Omgekeerd was Luther erg blij met de komst van de jonge Melanchton. Hij zag zijn wetenschappelijke vaardigheden en kennis als een zeer welkome bijdrage aan de verspreiding van de reformatie. Op grond van zijn wetenschappelijke vaardigheden werd en wordt Melanchton vaak bestempeld als ‘humanistisch’. Dat heeft wel wat uitleg nodig. Kan een reformator tegelijk humanistisch zijn? Humanistisch heeft meer dan één betekenis. Tegenwoordig is een humanist iemand die alles van de mens verwacht, van menselijke kracht en menselijke inzet, zonder God. Maar in de tijd van Luther en Melanchton stond een andere betekenis voorop. Namelijk een bepaalde manier van omgaan met wetenschap en onderwijs. Humanistisch stond toen voor logisch denken en welsprekendheid, voor planmatig werken, voor het gestructureerd uitwerken van ideeën, voor bewust werken vanuit pedagogische (opvoedkundige) en filosofische uitgangspunten En vooral voor gebruik van ‘bronnen’. Voor het gebruiken van de kennis van de oude volken, de Grieken en de Romeinen. En de oude ‘kerkvaders’. Voor humanistische geleerden was dan ook de kennis van de oude talen, Grieks en Latijn, heel belangrijk. Voor de hervormde Melanchton kwam daar de kennis van het Hebreeuws nog bij. Melanchton wilde in het onderwijs de humanistische ‘technieken’ gebruiken, maar wel zonder het onchristelijke humanistische gedachtengoed. Zo humanistisch werken was niet Luthers sterkste kant. Luther en Melanchton vulden elkaar dan ook goed aan. Je zou kunnen zeggen: de prediker en de leraar. Want Maarten Luther was een bedenker. Een spreker. Een profetisch man. Maar Melanchton wist de opvattingen en ideeën, we zouden nu zeggen de Bijbelse theologie van Luther, systematisch op te schrijven en uit te leggen. Zo goed dat zelfs Luther zelf onder de indruk was. In 1521 schreef Melanchton een boek waarin hij de grondbeginselen van het christelijk geloof beschreef. Onder de naam (ja, we leren vandaag vreemde talen …) ‘Loci Communes’. Dat is Latijn voor ‘Algemene Beginselen’. De grondbeginselen van het geloof. Dat werk van Melanchton is van grote betekenis geweest. We moeten bedenken dat het de begintijd van de Grote Reformatie was. Zoiets bestond nog niet. Niet zo overzichtelijk en systematisch. Velen hebben er gebruik van gemaakt voor hun eigen onderwijs en theologisch werk. Ook Calvijn heeft later, voor het schrijven van zijn ‘Institutie’, verschenen in 1536, dankbaar gebruik-gemaakt van dat boek van Melanchton. Philip Melanchton werd vaak gezien als slechts een medewerker van Luther. Een man zonder eigen ideeën. Iemand die alleen maar volgde en verder uitwerkte. Maar het is de vraag of dat juist was. Hoewel Melanchton en Luther zeer goed bevriend waren hadden ze ook wel eens een ernstig conflict. Bijvoorbeeld over het Avondmaal. Luther leerde (en dat doen de luthersen nog) dat bij het Avondmaal Christus lichamelijk aanwezig is in de tekenen van brood en wijn. Een mysterie. Daarin is hij niet helemaal losgekomen van zijn roomse achtergrond, hoewel hij van de roomse mis helemaal niets moest hebben. Maar Melanchton stelde dat Christus niet lichamelijk aanwezig is in brood en wijn. Hij sloot daarin veel meer aan bij de visie die ook Calvijn verdedigde en die ook de onze is: Christus is geestelijk aanwezig. Dat leidde tot grote spanningen tussen die twee. En zo zijn er meer ernstige conflicten geweest. Het is dus niet juist om te zeggen dat Melanchton alleen maar volgde. Integendeel. Wel spande hij zich er steeds weer voor in om de vrede met de driftige Luther te herstellen. Dat is ook steeds gelukt. Philip Melanchton ontwikkelde ook ideeën voor het onderwijs. Op meerdere plaatsen in Duitsland stichtte hij scholen waar naast Bijbelkennis het logisch denken, de retorica (welsprekendheid), kennis van de oude talen en onderzoek van de oude bronnen heel belangrijk waren. Een ingrijpende verandering van het onderwijs van die dagen. In veel Europese landen werd het systeem van Melanchton nagevolgd. Een systeem dat tot op vandaag herkenbaar is in het Europese onderwijs. Ook zo had Melanchton een heel eigen betekenis voor de verspreiding, via het onderwijs, van de hervorming. Hij wordt dan ook niet voor niets genoemd: de Leraar van Duitsland. In ons eigen land zijn tegenwoordig verschillende christelijke scholen voor voortgezet onderwijs naar hem genoemd. Het zal dan ook niet verbazen dat Melanchton zich met name sterk maakte voor de opleiding van trouwe predikanten. Dat zal ons ongetwijfeld aanspreken. Maar hij had daarover wel eigenaardige ideeën. Natuurlijk is het voor de prediking van het Evangelie belangrijk dat jonge mannen goed worden opgeleid. Maar Melanchton ging zo ver te stellen dat de kerk niet zonder de academie, zonder de wetenschappelijke theologische opleiding, bestaan kan! De kerk zou in zijn voortbestaan afhankelijk zijn van de opleiding. Later zwakte hij dat wat af. Maar hij bleef van overtuiging dat zonder een goede wetenschappelijke opleiding het geloof en de kerk wel veel minder of bijna geen inhoud zouden hebben. Daarin ging hij wel ver. Wij weten en we hebben het gezien in de kerkhistorie, dat de Here ook door eenvoudige ongeletterde mensen zijn Kerk bewaart. Denk maar aan de tijd van de Afscheiding. Maar Melanchton vond dat dus ook de Kerk als het ware geleid en bestuurd moest worden vanuit de theologische opleiding. En niet andersom. Er zou over deze reformator nog heel veel te vertellen zijn. Hoe hij breed was in zijn kerkelijk denken. Een verschil zoals hij dat had met Luther over het Avondmaal wilde hij accepteren vanwege de eenheid in het geloof. Hij wilde niet dat zoiets, om het met hedendaagse woorden te zeggen, kerkscheidend werd. Was hij daarin soms te ruim? Daarentegen gaf hij zijn eigen overtuigingen niet op en kon hij die soms zeer scherp verdedigen. In zijn werk, in het onderwijs aan de studenten, legde hij veel nadruk op de zonde die ons allemaal eigen is. Over de noodzaak om zich van die zonde bewust te zijn. En de genade die God aan de Zijnen bewijst. Melanchton was ook de uiteindelijke opsteller van de ‘Augsburgse Confessie’, de geloofsbelijdenis van Augsburg, die in 1530 tot stand kwam. Die belijdenis heeft in de lutherse wereld dezelfde betekenis als bij ons de Nederlandse Geloofsbelijdenis. In latere tijd werd Melanchton, ook door gereformeerden in de Nederlanden, vaak aangehaald als er discussie of twist was over geloofszaken. Zo mogen we hem ook gedenken. We zullen niet àlles van hem kunnen overnemen. In zijn denken was hij toch gestempeld door de opvattingen van Luther. En luthers is niet hetzelfde als gereformeerd. Maar in zijn dagen werd dat verschil nog niet zo scherp onderscheiden. Men was allen de reformatie toegedaan. We kunnen vaststellen dat zijn invloed op de verspreiding van de reformatie en op de inrichting van christelijk onderwijs groot geweest is. Door Gods genade. Zo hoort hij bij de trouwe voorgangers die de Kerk moet blijven gedenken. Daarbij mogen we ook bedenken dat Melanchton in alles een man was met een groot geloofsvertrouwen. Zijn lijfspreuk was: ‘ Melanchton leefde in een zeer moeilijke en gevaarlijke tijd. De tegenwerking en de vervolging door de roomse kerk en door de overheid van die dagen was ongekend zwaar. Maar in zijn leven en werken liet hij de waarheid van die Bijbeltekst zien. Op God kunnen we blind vertrouwen. Als God met ons gaat is de toekomst zeker, wat mensen ook zeggen en doen. Dat mogen we ook bedenken en zo mogen we ons ook laten bemoedigen als het volgende week Hervormings-dag is.Philip Zwartegrond
Professor Melanchton
Humanistisch
Grondbeginselen
Avondmaal
Leraar van Duitsland
Predikantenopleiding
Als God voor ons is …